Het werkbezoek maandag is weinig meer dan een snelle visite. Rond drie uur ontvangt minister Timmermans (Buitenlandse Zaken) Poetin op de luchthaven Schiphol. Onderweg naar de Hermitage in Amsterdam is er op de achterbank wat tijd om te praten, maar veel meer kansen zijn er niet. Ook premier Rutte krijgt later nauwelijks de tijd om Poetin te vermanen.

Koningin Beatrix leidt Poetin rond in de Hermitage. Zij moet hem verleiden om de strijd tegen corruptie te steunen, zegt Valery Morozov. Enkele jaren geleden week hij uit naar Groot-Brittannië, toen hij in Rusland last kreeg met zijn aanklachten tegen de corruptie in het Kremlin. Als directeur van een bouwbedrijf had hij gezien hoe rot het landsbestuur was geworden. Inmiddels heeft hij, net als vele andere Russen, politiek asiel in Engeland gevonden.

„Corruptie haalt onze cultuur naar beneden”, zegt Morozov. „Alle normen zijn naar beneden bijgesteld. Waar vroeger de beste zangers optraden, klinkt nu alleen nog goedkope pop. En de regering betaalt dat.”

In het onderwijs is dat net zo. „In de Sovjet-Unie kregen wij onderwijs van topklasse. Ik ken de Engelse klassieken beter dan de mensen hier in Londen.”

Voor koningin Beatrix moet het niet moeilijk zijn president Poetin te overtuigen de strijd tegen corruptie te steunen, zegt Morozov. „Rusland is dit jaar voorzitter van de G20.” De G20 omvat de grote economieën die de mondiale handel proberen te stroomlijnen. Corruptiebestrijding staat meermalen prominent op de agenda van het Russische voorzitterschap. „Voor het Kremlin is er geen beter moment om ons werk te steunen dan nu. Onze stichting, Anti-Corruption Worldwide, wil wel een onafhankelijke organisatie blijven. Maar Poetin zou bijvoorbeeld de studies kunnen betalen die wij willen uitvoeren. Hij kan nu laten zien wat hij waard is.”

Nationalisme

Dr. Roman Lunkin zet zich in Rusland zelf in voor de rechten van kerken en non-gouvernementele organisaties (ngo’s). Vanuit het Slavic Legal Centre staat hij hen bij in rechtszaken en mengt zich via de media in het publieke debat over burgerlijke vrijheden.

Hij maakt zich grote zorgen over de intimiderende bezoeken van de Russische veiligheidsdienst aan ngo’s en kerken. „Het is duidelijk dat het Kremlin deze organisaties onder controle wil krijgen. Zij staan onder grote druk.”

De religieuze vrijheid wordt in Rusland al langer beknot. De staat identificeert zich geheel met de Russisch-Orthodoxe Kerk. Deze kerk is een van de symbolen van de Russische staat en geschiedenis en dat past bij het nationalisme van de regering-Poetin.

Alle andere religiositeit beziet het Kremlin met groot wantrouwen. Maar volgens de grondwet en de internationale mensenrechtenverdragen moet de Russische staat volledige vrijheid van godsdienst mogelijk maken. In de praktijk is vaak het tegendeel te zien. Lokale overheden werken bijvoorbeeld tegen dat vrije kerkelijke groepen ruimte huren om samenkomsten te houden.

Volgens Lunkin hebben vooral evangelicalen te maken met de tegenwerking van de overheden. Uit alle Russische regio’s hoorde hij dat gemeenten de afgelopen weken bezoek kregen van de veiligheidsdienst. „Ze wilden bijvoorbeeld weten wie de leden waren. Ook eisten ze toegang tot de boekouding.”

In die boekhouding hopen de agenten geldstromen uit het Westen tegen te komen. De Russische overheid is bijzonder wantrouwig tegen buitenlandse ondersteuning, omdat die wordt gezien als ondermijning van de eigen positie. „De meeste kerken hebben echter geen buitenlandse gelden.”

In het Verre Oosten van Rusland (voorbij Siberië) groeien momenteel de evangelicale gemeenten van Bijbelgetrouwe protestanten als kool. „Hun aantal overtreft daar de Russisch-orthodoxe parochies. Zij hebben in extreme mate te maken met tegenwerking vanuit de overheid. Maar in alle regio’s zie je hetzelfde patroon.”

Niet alleen de evangelicalen hebben te maken met de intimidatie vanuit het Kremlin. Ook moslims en rooms-katholieken lijden hieronder. „In de regio Rastov heeft de Rooms-Katholieke Kerk een boete van een half miljoen roebel (13.000 euro, EvV) gekregen voor een kleine formele overtreding. Zo zijn er heel veel zaken.”

Dekmantel

Morozov weet dat ook de organisatie Transparency International bezoek van de veiligheidsdienst heeft gehad. „Wat er precies is gebeurd, weet ik niet. Toch denk ik dat het Kremlin alleen maar positief over het werk van deze organisatie kan zijn.” Hij wil ook samenwerken met Transparency. Een van de oprichters ervan treedt waarschijnlijk toe tot zijn bestuur.

Morozov is deel van de grote groep Russen die zijn uitgeweken naar Engeland. Sommigen van hen zijn steenrijk, zoals de onlangs overleden Berezovski. Morozov zelf is ook niet onbemiddeld. „De rijke Russen brengen geld. Maar anderen brengen problemen. Hun strijd tegen Poetin is een dekmantel om hun corrupte leven voort te zetten.”

Voor zijn stichting Anti-Corruption Worldwide werkte hij aanvankelijk ook samen met Russen, maar daar is de voormalige bouwondernemer mee gestopt. „Dat gaf te veel problemen. Nu hebben we een internatonaal bestuur.”

Morozov wil dat ook de Nederlandse regering iemand voor dat bestuur voordraagt. Het kantoor voor West-Europa wil hij ook graag in Nederland vestigen.

Massamedia

Lunkin heeft enkele jaren geleden onderzocht hoe plaatselijke kerken omgaan met druk en tegenwerking vanuit plaatselijke overheden. Daaruit bleek dat zij redelijk makkelijk over zich heen laten lopen. „Ze verzetten zich nauwelijks. Ze willen de sympathie van de gemeenschap niet verliezen.”

In het publieke domein stellen ze zich heel terughoudend op. „Ze hebben geen toegang tot massamedia. Je zult in regionale kranten weinig tot nooit iets vanuit evangelicale groepen tegenkomen. Ook andere publieke uitingen van deze kerken, zoals bijvoorbeeld een concert of zo, worden maar mondjesmaat toegestaan.”

Ook kiezen veel religieuze groepen ervoor zich niet meer te laten registreren. Lunkin weet niet welk percentage anoniem blijft, maar de vergelijking met Oekraïne vindt hij veelzeggend. „In dat land zijn 35.000 plaatselijke gemeenten geregistreerd, in het veel grotere Rusland slechts 25.000. Veel groepen kiezen ervoor ondergronds te blijven.”

De jurist vreest dat Rusland zich beweegt „in de richting van Centraal-Azië”, waar de rechten voor christenen behoorlijk bruut worden beperkt. „Het lijkt inmiddels op de late Sovjettijd. In de jaren tachtig waren de ambtenaren niet meer zo heel atheïstisch als eerder. Er was nog wel volop discriminatie tegen christenen, maar gelovigen gingen niet meer de gevangenis in en de kinderen werden niet langer weggehaald. Onze tijd lijkt op die periode vlak voor de perestrojka. Poetin streeft naar een stabiele staat vol patriottische mensen. En daarvoor moet alles wijken.”

De hoop op hervormingen die anderhalf jaar geleden bestond toen het Kremlin besloot kritische demonstraties toe te staan, is inmiddels verdwenen, zegt Lunkin. „Die hoop is gebroken. Inmiddels hebben we weer politieke gevangenen. Het enige voordeel is dat de staat niet meer zo sterk is als in de Sovjettijd. De staat kan kritische vragen van de intellectuele elite niet meer negeren. Maar reken er maar niet op dat Poetin ontvankelijk is voor de kritiek van de Nederlandse regering.”

Handel tussen Nederland en Rusland in de lift

Rusland en Nederland werken al eeuwenlang samen. Het moest daarom eens van een Nederland-Ruslandjaar komen. President Poetin opent dat maandag met koningin Beatrix in de Hermitage in Amsterdam.

De eerste contacten tussen de twee landen ontstonden in de gouden eeuw. De Nederlandse koopvaardij voerde pelzen en hout in uit Rusland. De relatie versterkte toen tsaar Peter de Grote het Russische rijk wilde hervormen. Hiervoor bezocht hij in 1697 Nederland. Bij terugkomst hervormde hij de Russische marine naar Nederlands model.

Door de eeuwen heen zijn de handelsproducten veranderd, maar de aard van de relatie is dezelfde gebleven. „Nederland importeert veel olie en gas uit Rusland. Andersom gaan er veel machines en landbouwproducten naar Rusland”, licht prof. Hans van Koningsbrugge toe. Hij doceert geschiedenis en politiek van Rusland aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Hoe staan de verhoudingen tussen beide landen ervoor?

„De huidige betrekkingen tussen de landen vertonen een stijgende lijn. Zeker de handel gaat steeds beter. De omvang van de handelsstromen is 23 miljard euro, waarvan Rusland het grootste deel betrekt. Veel van de Russische export gaat via de Rotterdamse haven.”

Economisch gaat het dus steeds beter tussen de landen. Politiek gezien klagen Nederlanders nogal eens over de mensenrechten in Rusland.

Deze situatie is vaak onderwerp van gesprek tussen de twee landen. Goed voorbeeld hiervan is het bezoek dat minister Timmermans in februari aan Moskou bracht. Daar sprak hij zijn Russische collega Lavrov aan op de wet tegen homopropaganda.

Welke gevolgen heeft dit voor de relatie tussen de landen?

„Vroeger kon je met de Russen niet over mensenrechten praten. Dat was binnenlands beleid. Tegenwoordig is dat wel bespreekbaar. Vervolgens is het aan de Russen wat ze ermee doen. Het bespreken ervan heeft wel gevolgen voor de relatie; er treedt een zekere verzuring op.”

Het bezoek van Poetin is geen staatsbezoek met uitgebreid ceremonieel en kransleggingen. Hij bevindt zich slechts een halve dag op Nederlandse bodem. Aan het eind van de middag begeeft hij zich naar het Scheepvaartmuseum voor een werkdiner met premier Rutte en diverse ministers.

Welke zaken worden daar besproken?

„Hoewel premier Rutte de mensenrechtensituatie in Rusland zeker even aan de orde zal stellen, is dat niet het belangrijkste gesprekspunt. Bij het gesprek schuiven ook veel topmannen uit het Nederlandse bedrijfsleven aan. De economische betrekkingen zullen daar centraal staan.”

Kunnen die niet beter in Europees verband worden besproken?

„Nee. In Europa is nog geen eenduidig Ruslandbeleid. Juist omdat dat ontbreekt is onderling overleg een geëigend kanaal om Nederlandse behangen te behartigen.”